Na zakończenie mojej pracy na Oddziale Ogólnopsychiatrycznym przeprowadziłam wśród pacjentów ankietę, w której zapytałam, co oznacza  dla nich bycie kreatywnym i spontanicznym. Oto jakie odpowiedzi otrzymałam: „otwartość; nietłumienie w sobie uczuć ani negatywnych, ani pozytywnych; bycie pomysłowym, bez ograniczeń i  lęków; świadomym siebie; otwartym na siebie i innych, a także na świat; bycie odważnym, inteligentnym; bycie w kontakcie ze sobą, gotowym na wyzwania; odwaga posiadania własnego zdania, pomysłu i umiejętność przedstawienia go bez lęku; robienie czegoś zgodnie z tym, co się czuje, a nie jak wypada; kreatywność to umiejętność pomysłowego rozwiązywania sytuacji; spontaniczność to bycie swobodnym, cieszenie się życiem i chwilą.”                   

Spontaniczność i kreatywność są w rozumieniu Moreno – twórcy psychodramy pojęciami bliźniaczymi- jedno nie może istnieć bez drugiego. Moreno określa spontaniczność jako fizyczny, umysłowy i interpersonalny proces stopniowego otwierania się na wpływy intuicji i wyobraźni, który jest ukierunkowany przez kreatywność. Źródłosłów terminu „spontaniczność” to  łacińskie „sponte” – chętnie dobrowolnie. Spontaniczność jest kluczem i do kreatywności i do witalności. Jest źródłem głębokiej radości i przypomnieniem najbardziej autentycznych aspektów „ja”. Moreno uważał, że człowiek posiada ogromne zasoby spontaniczności, które są ukryte, a do ich wyzwolenia i uruchomienia potrzebny jest trening. Dzięki niemu jednostka jest w stanie znaleźć nową adekwatną, wypływającą z wolnego działania odpowiedź do nowej lub starej sytuacji. Spontaniczność może być obecna w różnych chwilach – kiedy człowiek myśli, działa, gdy coś przeżywa, a także kiedy odpoczywa. Moreno przedstawił „kanon kreatywności” jako wykres pokazujący związek pomiędzy spontanicznością  a kreatywnością. Na początku jest to, co już zostało stworzone; jednostka lub grupa może zostać rozgrzana do stanu spontaniczności, z którego wypływa nowa kreatywność. W kreatywności większy nacisk jest na kreatywne tworzenie czegoś, czyli ważne jest co, natomiast dla spontaniczności jest ważne określenie  jak. Kreatywność jest działaniem, tworzeniem, spontaniczność natomiast jest gotowością do  tworzenia. Moreno zaobserwował, że kreatywność najczęściej powstaje w sytuacji, w której ludzie są zaangażowani w improwizowanie, czy też w inny sposób są „rozgrzani” do wielkich stanów spontaniczności. Spontaniczność jest ważna, ponieważ koryguje tendencje wynikające z „kulturowej konserwy”. Gdy ludzie są przywiązani do konserwatywnych sposobów społecznego, czy psychologicznego działania, funkcjonują w taki sposób jakby byli zaprogramowaną maszyną; ten stan Moreno nazwał „robopathy”. Według Moreno spontaniczność działa w teraźniejszości, tu i teraz; kieruje  jednostkę do odnalezienia adekwatnej odpowiedzi na nową sytuację, czy też nowej odpowiedzi na starą sytuację. Nie wystarczy, że działanie jest nowatorskie musi tez być adekwatne i skuteczne. W modelu teorii działania Moreno stanowiącego dynamiczny opis osobowości najważniejszymi pojęciami są: działanie, głód działania, czyli takie działanie, którego danej osobie w życiu brakowało, proces rozgrzewania, spontaniczność, kreatywność i konserwa kulturowa. Działanie, czyli specyficzne ludzkie zachowanie (chcę podkreślić, że Moreno odcina się od pojęcia  zachowania w znaczeniu takim, jaki został nadany  przez behawiorystów) jest rozumiane, jako wgląd, doświadczenie i motywacja ukierunkowana na cel. Co oznacza, że jednostka poprzez działanie przenosi się z położenia „jestem” na nowe usytuowanie „powinienem”, zwane położeniem oczekiwanym, docelowym. Przy czym cel nie zawsze musi być osiągnięty. Ta definicja działania nie wyraża tego, jakim rodzajem jest działanie. A mianowicie może być: impulsywne, nawykowe, zorientowane na cel, świadomie kierowane wolą, mniej lub bardziej nieświadome, ale mimo to posiadające motywację.  Świadomość, podświadomość, wola, popęd, postrzeganie przenikają się  wzajemnie podczas działania i mogą być mniej lub więcej dominującymi czynnikami, dlatego też działanie może wykazywać się raz bardziej kierowaną wolą, innym razem instynktem. Moreno uznaje działanie jako jedność fizycznych (zmysłowych), psychicznych (uczuciowych), umysłowych (inteligencja) funkcji. Wspólny cel danego działania to wg Moreno sprostanie danej  sytuacji. Interesowała go przede wszystkim ludzka zdolność do adekwatnego, celowego i twórczego działania, co ujął w swojej koncepcji spontaniczności i kreatywności. Wg niego objawem zdrowia osoby jest spontaniczność i jej nieskrępowane funkcjonowanie. Spontanicznych zachowań nie możemy modelować. Spontaniczność, aby mogła się pojawić musi być poprzedzona procesem optymalnego, łagodnego rozgrzania, czyli rozgrzewką. Moreno twierdził, że „rozgrzewanie się” do spontaniczności jest najlepszą drogą do stawania się twórczym. To następuje nie tyle przez siedzenie i myślenie, ile raczej przez stopniowe angażowanie się w działanie, a przez to osiąganie gotowości do rozwiązywania problemów. Improwizowanie, eksperymentowanie, rozmawianie, a szczególnie ruch rozwijają wyobraźnię, intuicję i proces psychiczny, który daje początek nowym pomysłom.  Boską cechę kreatywności nosi człowiek w sobie, dlatego jest obrazem Boga. Moreno rozwija myśl o twórczym i spontanicznym człowieku, który w pełni odpowiedzialny we współdziałaniu z innymi ludźmi jest twórcą. Moreno życzy tych cech (spontaniczności i kreatywności) wszystkim członkom grupy jak i liderowi, ponieważ powinni być wolnymi ludźmi. W wolności, bez żadnych przeszkód,  uczestniczyć w grupie, wyrażać siebie w wolności, poruszać się po sali swobodnie, nawiązywać dowolne kontakty, grać, bawić się. Tak badają uczestnicy ich grupowy kosmos, a protagonista na psychodramatycznej scenie eksploruje swój wewnętrzny psychiczny świat. Twórcza spontaniczność wywołuje katharsis, jako oczyszczenie jednostki i grupy. Człowiek ingeruje w swoje środowisko, jako nadający kształt twórca, jest kreatorem swojego świata. Psychodrama go do tego uprawnia.

Społeczne zainteresowanie problematyką dorosłych osób, które wychowywały się w rodzinach z problemem alkoholowym pojawiło się w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Znacznie wcześniej interesowano się dziećmi z rodzin alkoholowych. Już w XIX wieku można odnaleźć pierwsze znaczące publikacje na ten temat. Wiązało się to ze wzrostem badań nad alkoholizmem, jaki nastąpił w tym okresie. Od wielu lat trwa żywe zainteresowanie konsekwencjami dorastania dzieci w środowisku rodzinnym z problemem alkoholowym. Problemy Osób Dorosłych Dzieci Alkoholików tworzy uwewnętrzniona w okresie dorastania, wieloczynnikowa (obejmująca procesy i zjawiska) wielowymiarowa (obejmująca struktury człowieka) reakcja na destrukcyjne sytuacje i relacje w systemie rodzinnym, uniemożliwiająca bądź utrudniająca projektowanie własnego życia oraz aktywizująca zaburzenia o charakterze klinicznym. Dla dzieci alkoholików rzeczywistość rodzinnego systemu jest nieprzewidywalna i niespójna. Granice codzienności wyznaczają nieplanowane, nagłe sytuacje i intensywne wydarzenia, które nie układają się w ciągłość, zrozumiałą chronologię i hierarchię. Rzeczywistość poza systemem opiera się na innych zasadach, ocenach, kryteriach i oczekiwaniach. Odpowiedzi na tą niespójność dzieci alkoholików szukają od najmłodszych lat w sobie i w sobie odnajdują przyczyny. Nie ma nikogo, kto by im wyjaśnił sytuację w jakiej się znalazły; wytłumaczył przyczyny zjawisk, w których uczestniczą, jako wywołanych zaburzeniem systemu spowodowanego chorobą jednego z jej członków. W ten sposób tworzy się kolejny, wewnętrzny świat własnych wyjaśnień, rozumień, znaczeń, a w konsekwencji postaw i zachowań, tak odmienny od rzeczywistości. Bolesne zderzenie, konfrontacja, odkrywanie sprzeczności następuje już przy osiąganiu dorosłości. Funkcjonowania pomiędzy tymi różnymi światami, relacjami, wymaganiami, tworzy rozdarcie, frustracje, zagubienie, wyobcowanie. W takich warunkach utrudnione jest trwałe zakorzenienie, ugruntowanie, co składa się na doświadczenie „psychologicznej bezdomności”. Planom towarzyszy chaos, przypadkowość, a jednocześnie mobilizacja w poszukiwaniu jakiejś wersji życia, odgadywaniu, co jest w nim ważne i jak należy postępować aby przetrwać. Wciąż trwa dyskusja wśród badaczy i praktyków czy tzw. „syndrom DDA” istnieje.  Wspólne dla wszystkich dzieci wychowanych w rodzinach dysfunkcyjnych jest to, że każde z nich jest Osobą potrzebującą wsparcia, pomocy, a czasem leczenia. Niewątpliwie identyfikacja siebie jako „dziecka alkoholika” stanowić może początek rozumienia siebie, rozpoznawania źródła problemów, jest tymczasową tożsamością.

Jednym z centralnych zjawisk towarzyszących chorobie alkoholowej w rodzinie jest długotrwałe doświadczenie stresu. Jego źródłem jest nieprzewidywalność zachowań osoby uzależnionej, chaos, konflikty wyrażające się w formie kłótni awantur, zachowania przemocowe. Narażenie na  utrzymujący się stres i niemożność poradzenia sobie z chronicznym stanem napięcia emocjonalnego jest czynnikiem sprzyjającym zaburzeniom zdrowia psychicznego i fizycznego. Specyfiką funkcjonowania rodziny alkoholowej jest brak kontroli. Alkoholik stracił kontrolę nad swoim piciem i jego konsekwencjami, a w efekcie nad swoim życiem. Partner życiowy to najczęściej osoba współuzależniona, czyli taka, która bezskutecznie próbuje kontrolować to, co jest poza zasięgiem jej możliwości, czyli picie alkoholika, przez to dziecko odczuwa brak dostępności do obydwojga rodziców, a jego potrzeby są zaniedbywane. Trzy reguły utrwalane w doświadczeniach dzieci w rodzinach alkoholowych to „nie mów”, „nie ufaj”, „nie czuj”. Zasada „nie mów” oznacza zakaz ujawniania tego, co dzieje się w rodzinie; zasada „nie ufaj” jest „tragiczną mądrością” dziecka wychowywanego w klimacie chaosu i nieprzewidywalności. Zaufanie wobec obietnic uzależnionego rodzica kończyło się rozczarowaniem, stąd lepiej było nie ufać, bo taka postawa zabezpieczała przed bolesnym poczuciem zawodu. Wreszcie zasada „nie czuj” działała ochronnie, zabezpieczając przed przeżywaniem trudnych emocji lęku, wstydu, smutku. Uzależnienie jednego z rodziców powoduje, że w rodzinie panuje niski poziom zaufania i wsparcia emocjonalnego, uboga komunikacja interpersonalna  i niski poziom autonomii. Takie rodziny najczęściej separują się od innych rodzin. Czynniki te sprzyjają niepełnemu rozwojowi osobowości młodzieży, co wyraża się  w ich problemach w kontaktach społecznych, w kontaktach intymnych z rówieśnikami, zachowaniach asertywnych oraz zbyt dużym poziomem kontroli siebie lub innych osób. Stąd w dorosłym życiu doświadczają szeregu różnorodnych problemów wpływających na to, że ich działania charakteryzują się powtarzaniem pewnych schematów i odgrywaniem tych samych ról, które pełniły w dzieciństwie. Brakuje w ich zachowaniu nowych reakcji na znane sytuacje lub adekwatnej odpowiedzi na nową sytuację.  Z moich obserwacji zauważyłam następujące problemy ograniczające kreatywność i spontaniczność: duży poziom lęku,  brak zaufania do innych, niemożność nazwania swoich uczuć i ich wyrażania, brak otwartości, nadmierna kontrola, perfekcjonizm, niemożność znalezienia nowego pomysłu, brak swobodnej improwizacji,  czy nawet niechęć do improwizowania, porównywanie się z innymi, poczucie niskiej samooceny,  poczucie bycia gorszym, samotność, smutek, ostry samokrytycyzm, niezdolność do odprężania się i spontanicznej zabawy ze względu na wysoki poziom samokontroli, wypieranie własnych potrzeb. Wyrażały się one w tematach podejmowanych przez pacjentów w trakcie psychodramy z protagonistą jak : „ Spotkanie z poczuciem własnej wartości”, „Dlaczego jestem smutna”, „Mój lęk od zawsze”, „Samotność opuszczonego dziecka”, „Skąd się bierze moja niechęć do siebie”, „Czym jest moje ciemnowidztwo”, „Porzucenie kontroli i odcięcie się od manipulacji”, „Jaka jestem naprawdę”, „Wszechogarniający lęk”, „Zadawalam wszystkich oprócz siebie”, „Dlaczego nie potrafię powiedzieć nie”, „Czym jest mój chaos”. Często  osoby w grupie miały trudność ze znalezieniem np. symbolu – chusty, który wyrażałby obecny stan emocjonalny. Pojawiał się opór w grupie w postaci śmiechu, nadmiernego przeszkadzania w zajęciach, rozmawiania. Podczas pracy z protagonistą, pod wpływem silnych emocji, osoby na widowni bardzo tłumiły uczucia, które się w nich pojawiały (zakładały ciemne okulary aby nie widać było ich łez, kaptur, a czasami nawet prosiły o możliwość wyjścia z sali). W trakcie rozgrzewek pojawiała się nieufność przed innymi, wyrażana w unikaniu kontaktu wzrokowego, czy fizycznego, nadmierna kontrola,  ośmieszanie, czy wręcz agresja. Osoby mówiły o pustce w głowie w momencie, gdy miały wybrać  sobie role; często grały samych siebie w grach grupowych lub  ich role były bardzo mało rozbudowane. Nie pozwalały sobie na większą ekspresję, bliższy kontakt z innymi. Czasami nie były w stanie przydzielić żadnego zdania rzeźbie, którą miały w trójkach stworzyć, udzielały  mało informacji podczas omówienia pracy z protagonistą, czy gry grupowej. Niekiedy nadmiernie kontrolowały przebieg całego spotkania, narzucając zarówno grupie, jak i mnie tematy prac, czy kolejne zadania. Moja definicja syndromu DDA jako terapeuty psychodramy  brzmi następująco: zespół objawów powstałych pod wpływem traumatycznych, zagrażających poczuciu bezpieczeństwa doświadczeń z dzieciństwa, ograniczających wolność jednostki w postrzeganiu siebie, innych, rzeczywistości oraz hamujących podejmowanie swobodnych działań, mających na celu pełne wyrażenie siebie w kreatywnym i spontanicznym współdziałaniu z innymi.